แก้ “การค้นหาและการเข้าถึง” ก่อน ก้าวแรกที่เร็วที่สุดในการฟื้นคุณค่าห้องสมุดมหาวิทยาลัยในยุคดิจิทัล

บทนำ

มหาวิทยาลัยไทยกำลังลงทุนด้านดิจิทัลอย่างต่อเนื่อง
ไม่ว่าจะเป็น LMS, ระบบข้อมูลวิจัย, AI, หรือโครงสร้างพื้นฐานคลาวด์

แต่มีระบบหนึ่งที่มักถูกมองข้าม ทั้งที่ส่งผลต่อการเรียนและการวิจัยโดยตรง คือ

ประสบการณ์การใช้งานห้องสมุดดิจิทัล

ปัญหาไม่ได้อยู่ที่ห้องสมุด “ไม่มีทรัพยากร”
และไม่ได้อยู่ที่บุคลากร “ขาดความรู้”

แต่อยู่ที่ความจริงข้อเดียว:

นักศึกษาและอาจารย์จำนวนมาก “ค้นหาไม่เจอ” หรือ “เข้าใช้งานไม่ได้”

ก่อนจะเพิ่ม AI หรือซื้อฐานข้อมูลใหม่
มหาวิทยาลัยที่ประสบความสำเร็จเลือกทำสิ่งเดียวกันก่อน คือ

แก้ระบบการค้นหาและการเข้าถึง (Discovery & Access)

ปัญหาที่ซ่อนอยู่: มีข้อมูล แต่ไม่มีความเชื่อมั่น

มหาวิทยาลัยส่วนใหญ่มี:

ฐานข้อมูลวารสารนานาชาติ
E-book
วิทยานิพนธ์
Institutional Repository

แต่เสียงสะท้อนที่ได้จริงคือ:

“หาไม่เจอ”
“คลิกแล้วเปิดไม่ได้”
“ใช้ Google ง่ายกว่า”

นี่ไม่ใช่ปัญหาการอบรมผู้ใช้
แต่เป็น ปัญหาการออกแบบระบบ

เมื่อผู้ใช้เจออุปสรรคเพียงครั้งเดียว
เขาจะไม่กลับมาใช้ซ้ำ — และห้องสมุดจะค่อย ๆ หายไปจากชีวิตการเรียนรู้

“Discovery & Access” คืออะไร (ในมุมผู้บริหาร)

Discovery (การค้นหา)
ผู้ใช้สามารถค้นทรัพยากร ทั้งหมด จากจุดเดียว และผลลัพธ์มีความเกี่ยวข้องหรือไม่

Access (การเข้าถึง)
เมื่อเจอแล้ว สามารถเปิดอ่านได้ทันทีหรือไม่
ไม่ว่าจะอยู่ในหรือนอกมหาวิทยาลัย

หากอย่างใดอย่างหนึ่งสะดุด → อัตราการใช้งานลดลงทันที

ทำไมเรื่องนี้สำคัญในเชิงนโยบาย

1) การใช้งานห้องสมุดคือคำถามด้านงบประมาณ

เมื่ออัตราการใช้งานต่ำ:

งบฐานข้อมูลถูกตั้งคำถาม
ยากต่อการอธิบายความคุ้มค่า
ห้องสมุดถูกมองเป็น “ต้นทุน” มากกว่า “สินทรัพย์”

2) ห้องสมุดกำลังแข่งขันกับ Google และ AI

นักศึกษาไทยเปรียบเทียบประสบการณ์กับ:

Google
ChatGPT
เครื่องมือ AI งานวิจัย

ถ้าระบบห้องสมุดช้าหรือซับซ้อนกว่า
ผู้ใช้จะไม่รอ

3) การแก้ Discovery & Access ให้ผลตอบแทนสูงที่สุด

เมื่อเทียบกับ:

การซื้อฐานข้อมูลเพิ่ม
การทำ AI pilot
การ redesign เว็บไซต์

การแก้การค้นหาและการเข้าถึง:

ใช้งบต่ำกว่า
เห็นผลเร็วกว่า
เพิ่มมูลค่าให้การลงทุนเดิมทั้งหมด

มหาวิทยาลัยที่ก้าวหน้า “แก้อะไรก่อน”

1) มีจุดค้นหาเดียว

ผู้ใช้ไม่ควรต้องคิดว่า:

จะค้นจาก OPAC
ฐานข้อมูล
หรือคลังวิทยานิพนธ์

ระบบค้นหากลาง (Discovery Layer)
ช่วยลดความสับสนและเพิ่มการใช้งานอย่างชัดเจน

2) การเข้าถึงต้อง “ไร้รอยต่อ”

ผู้ใช้ไม่ควรต้องรู้จักคำว่า:

EZproxy
VPN
License

จากมุมผู้ใช้ควรเป็น:

Login ครั้งเดียว
อยู่ที่ไหนก็เปิดได้
เห็นชัดว่า “มี Full text”

3) ห้องสมุดต้องอยู่ในระบบการเรียนการสอน

ห้องสมุดควรปรากฏใน:

Moodle / Canvas
รายวิชา
Reading list ของอาจารย์

เมื่อห้องสมุดอยู่ “ในห้องเรียนดิจิทัล”
อัตราการใช้งานจะเพิ่มขึ้นโดยไม่ต้องประชาสัมพันธ์

สิ่งนี้ “ไม่ใช่”

การแก้ Discovery & Access ไม่จำเป็นต้อง

เปลี่ยน ILS ใหม่ทั้งหมด
ซื้อ AI chatbot ทันที
ย้ายระบบครั้งใหญ่
สร้างความปั่นป่วนในองค์กร

ในทางปฏิบัติ เป็นการ เสริมบนระบบเดิม
แต่ให้ผลลัพธ์เชิงกลยุทธ์

วิธีการทำงานร่วมกัน (Workflow)

flowchart TD
  A["1) ผู้บริหารเห็นพ้องทิศทาง (30–60 นาที)"] --> B["2) ตรวจสอบปัญหา Discovery & Access อย่างรวดเร็ว"]
  B --> C["3) กำหนดตัวชี้วัดความสำเร็จ (KPIs)"]
  C --> D["4) ออกแบบสถาปัตยกรรมเป้าหมาย + แผนเชื่อมระบบ"]
  D --> E["5) ทดลองใช้ (Pilot) ในบางคณะ/หลักสูตร"]
  E --> F["6) ปรับปรุงและทำให้เสถียร (ค้นหา, SSO, นอกมหาวิทยาลัย)"]
  F --> G["7) ขยายผล + เชื่อม LMS + สื่อสารผู้ใช้"]
  G --> H["8) วัดผลและปรับปรุงต่อเนื่อง"]

  B --> B1["ข้อมูลนำเข้า: รายการระบบ, flow การ login, ตัวอย่างการค้นหา"]
  F --> F1["ผลลัพธ์: ลดปัญหาเข้าไม่ถึง, เพิ่ม full-text access"]
  H --> H1["ผลลัพธ์: dashboard เพื่อการตัดสินใจเชิงนโยบาย"]